Мазмұнды Көшіру

https://www.nvrislam.net/index.php?j=kz&post=7948
ҚАЗАҚТЫҢ 'БІЗ ҚАЛМАҚҚА НЕ ҚЫЛМАП ЕДІК' ЖӘНЕ 'ӨЗБЕК ӨЗ АҒАМ, САРТ САДАҒАМ' СӨЗІ ТУРАЛЫ

алтын орданың үлкен бөлімі өзбек ханның атымен өзбектер аталынды, олар кейін сарай-арқа жақтан жөткеліп, маураннахырға келді, онда келген соң олар яссауи сопылық тәриқатынан ауысып, нақышбанд сопылық тәриқатын көптеп ұстана бастайды. Кейін ішкі билікке талас себебінен, осы өзбектер өзбек және қазақ болып екіге бөлінді, ал осы бөлінуге шығыстағы моғолыстан сұлтандары қатты қуанды, себебі олар өзбек әбілхайыр ханның күшейуін қаламайтын. Ертеде шағатай-моғолыстан жұртын сарт елі, хандарын сарттың хандары деп атайтын, сарт сөзі отырықшы түркілер дегенді білдіреді, сарт я сартақ атауын шыңғысхан қойған, ал шыңғысхан өз қызын сарттың бегі оразға беріп, оны күйеу баласы етеді. Сонымен моғолыстан сұлтаны қазақты қолдап, жер береді, қазақты өзбекке қарсы жақсы пайдаланады, қазақтар алғашында әлсіз болып, шағатай-моғолыстан хандарының әсерінде болды. Сол кездерде моғолыстан ханы ахмет алаш хан қазақ, моғол, сартты бастап, ойрат-қалмақты көп қырды, оларды исламға кіргізбек болды, сондықтан қалмақтар қорқып, ахмет ханды 'алаш хан' деп атады, ал алаш сөзі қалмақ тілінде қырғын, қанішер, бауыздағыш дегенді білдіреді, ахмет хан қалмақты көп қырып, осылай алаш хан аталып кетті. Ал қазақтағы 'алаш ханның кезінде, қалмаққа біз не қылмадық' сөзі осыдан қалған. Олар кейін сібірге дейін барып, қырғыздарды енесейден тәңір тау жаққа көшіріп, мұсылман етті, оларға ойраттар көп тиісетін, олардың әйгілі манас дастаны да осы кездегі уақиғалармен байланысты, қырғыздардың исламға жаппай кіруіне шағатай алаш ханмен қазақтардың үлесі зор. Ахмет хан моғол, қазақ, өзбек, қалмақ, сарт, ноғайды яғни осы алты алашты біріктіріп, ислам дініндегі үлкен ел құрмақ болды, шыңғысхан атасы сияқты үлкен ел құруды аңсады, бірақ арманы іске аспады. Алаш ахмет хан моғол, қазақ, сарт, әмір темір әулетін бастап, өзбекті өзіне қаратпақ болды, осылай олар өзбекті шапты, бірақ өзбек ол кезде күшті еді, барлығы яғни моғол, қазақ, сарт бірлестігі мұхамад шайбани өзбектерінен оңбай жеңіліп, алаш хан соғыста өлді. Ал қазақтар 'өзбек өз ағам, сарт садағам, сарттың ханы алаш ахмет ханның тіліне еріп, біз жаңылдық' деп, өзбектен кешірім сұрап құтылды. Ал темір әулеті онда тұра алмай, индияға кетті, олар сонда әйгілі мұғал империясын құрды. Қазақ-өзбек күресі үзілмеді, қазақтар қазақтың қасым хан тұсында мықты шығып, көптеген өзбектер, мұсылман қалмақтар, дулаттар қазаққа қосылып, қазақ көбейді, қалған өзбектер әлсіреп, көшпенді өзбек аталынып жүрді. Қазақ хандығы күшейіп, моғолыстанның талай жерлерін өзіне қосып алды. Шәриғат-тәриқатқа бірдей жеттік сопы діндар, парасатты қасым хан нақышбанд сопылық тәриқатын қазақтың сопылық жолы етіп бекітті, шәриғат-тәриқатқа негізделіп, қасым ханның қасқа жолын жасады. Яссауи сопылық тәриқатының атын жамылған қасым ханға қарсы саяси топтар афған жаққа қашты, ал қасым хан олардың артынан қуғыншы армия жіберіп, оларды жойды. Ол кезде яссауи сопылық тәриқаты рухани тәрихи міндетін орындап болып, оның орнына нақышбанд сопылық тәриқаты күшейген заман еді. Ал моғолыстанды алаш ахмет ханның екі ұлы мәнсұр ханмен сәйд хан екіге бөлып биледі, мәнсұр хан алтай, сібір, қытай жаққа көптеп ғазауат жорықтарын жасады. Ал сәйд хан қашқарды 2 ғасыр билеп келе жатқан дулаттардан билікті тартып алды. Жау жүрек Сәйд хан тибеттерді исламға кіргізу ғазауат жорығына шықты, бірақ биік гималай тауының шалаң ауасына шыдай алмай, жолда шәхит болды, ал ол өлген осы жер бүгінге дейін 'хан өлді' деп, аталынып келеді. Кейін моғолыстан өңірінде нақышбанд сопылық тәриқатының қожалары билікке келді. Олардың әулие пірі мәуләнә хидаятулла яғни аппақ қожа хазірет қытайға кіріп, нақышбанд сопылық тәриқатын дұңған, салар, қытай, мұсылман тибеттерге таратты.

قازاقتىڭ 'ءبىز قالماققا نە قىلماپ ەدىك' جانە 'وزبەك ءوز اعام، سارت ساداعام' ءسوزى تۋرالى

التىن وردانىڭ ۇلكەن ءبولىمى وزبەك حاننىڭ اتىمەن وزبەكتەر اتالىندى، ولار كەيىن ساراي-ارقا جاقتان جوتكەلىپ، ماۋرانناحىرعا كەلدى، وندا كەلگەن سوڭ ولار ياسساۋي سوپىلىق ءتاريقاتىنان اۋىسىپ، ناقىشباند سوپىلىق ءتاريقاتىن كوپتەپ ۇستانا باستايدى. كەيىن ىشكى بيلىككە تالاس سەبەبىنەن، وسى وزبەكتەر وزبەك جانە قازاق بولىپ ەكىگە ءبولىندى، ال وسى بولىنۋگە شىعىستاعى موعولىستان سۇلتاندارى قاتتى قۋاندى، سەبەبى ولار وزبەك ءابىلحايىر حاننىڭ كۇشەيۋىن قالامايتىن. ەرتەدە شاعاتاي-موعولىستان جۇرتىن سارت ەلى، حاندارىن سارتتىڭ حاندارى دەپ اتايتىن، سارت ءسوزى وتىرىقشى تۇركىلەر دەگەندى بىلدىرەدى، سارت يا سارتاق اتاۋىن شىڭعىسحان قويعان، ال شىڭعىسحان ءوز قىزىن سارتتىڭ بەگى ورازعا بەرىپ، ونى كۇيەۋ بالاسى ەتەدى. سونىمەن موعولىستان سۇلتانى قازاقتى قولداپ، جەر بەرەدى، قازاقتى وزبەككە قارسى جاقسى پايدالانادى، قازاقتار العاشىندا ءالسىز بولىپ، شاعاتاي-موعولىستان حاندارىنىڭ اسەرىندە بولدى. سول كەزدەردە موعولىستان حانى احمەت الاش حان قازاق، موعول، سارتتى باستاپ، ويرات-قالماقتى كوپ قىردى، ولاردى يسلامعا كىرگىزبەك بولدى، سوندىقتان قالماقتار قورقىپ، احمەت حاندى 'الاش حان' دەپ اتادى، ال الاش ءسوزى قالماق تىلىندە قىرعىن، قانىشەر، باۋىزداعىش دەگەندى بىلدىرەدى، احمەت حان قالماقتى كوپ قىرىپ، وسىلاي الاش حان اتالىپ كەتتى. ال قازاقتاعى 'الاش حاننىڭ كەزىندە، قالماققا ءبىز نە قىلمادىق' ءسوزى وسىدان قالعان. ولار كەيىن سىبىرگە دەيىن بارىپ، قىرعىزداردى ەنەسەيدەن ءتاڭىر تاۋ جاققا كوشىرىپ، مۇسىلمان ەتتى، ولارعا ويراتتار كوپ تيىسەتىن، ولاردىڭ ايگىلى ماناس داستانى دا وسى كەزدەگى ۋاقيعالارمەن بايلانىستى، قىرعىزداردىڭ يسلامعا جاپپاي كىرۋىنە شاعاتاي الاش حانمەن قازاقتاردىڭ ۇلەسى زور. احمەت حان موعول، قازاق، وزبەك، قالماق، سارت، نوعايدى ياعني وسى التى الاشتى بىرىكتىرىپ، يسلام دىنىندەگى ۇلكەن ەل قۇرماق بولدى، شىڭعىسحان اتاسى سياقتى ۇلكەن ەل قۇرۋدى اڭسادى، ءبىراق ارمانى ىسكە اسپادى. الاش احمەت حان موعول، قازاق، سارت، ءامىر تەمىر اۋلەتىن باستاپ، وزبەكتى وزىنە قاراتپاق بولدى، وسىلاي ولار وزبەكتى شاپتى، ءبىراق وزبەك ول كەزدە كۇشتى ەدى، بارلىعى ياعني موعول، قازاق، سارت بىرلەستىگى مۇحاماد شايباني وزبەكتەرىنەن وڭباي جەڭىلىپ، الاش حان سوعىستا ءولدى. ال قازاقتار 'وزبەك ءوز اعام، سارت ساداعام، سارتتىڭ حانى الاش احمەت حاننىڭ تىلىنە ەرىپ، ءبىز جاڭىلدىق' دەپ، وزبەكتەن كەشىرىم سۇراپ قۇتىلدى. ال تەمىر اۋلەتى وندا تۇرا الماي، يندياعا كەتتى، ولار سوندا ايگىلى مۇعال يمپەرياسىن قۇردى. قازاق-وزبەك كۇرەسى ۇزىلمەدى، قازاقتار قازاقتىڭ قاسىم حان تۇسىندا مىقتى شىعىپ، كوپتەگەن وزبەكتەر، مۇسىلمان قالماقتار، دۋلاتتار قازاققا قوسىلىپ، قازاق كوبەيدى، قالعان وزبەكتەر السىرەپ، كوشپەندى وزبەك اتالىنىپ ءجۇردى. قازاق حاندىعى كۇشەيىپ، موعولىستاننىڭ تالاي جەرلەرىن وزىنە قوسىپ الدى. ءشاريعات-ءتاريقاتقا بىردەي جەتتىك سوپى ءدىندار، پاراساتتى قاسىم حان ناقىشباند سوپىلىق ءتاريقاتىن قازاقتىڭ سوپىلىق جولى ەتىپ بەكىتتى، ءشاريعات-ءتاريقاتقا نەگىزدەلىپ، قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىن جاسادى. ياسساۋي سوپىلىق ءتاريقاتىنىڭ اتىن جامىلعان قاسىم حانعا قارسى ساياسي توپتار افعان جاققا قاشتى، ال قاسىم حان ولاردىڭ ارتىنان قۋعىنشى ارميا جىبەرىپ، ولاردى جويدى. ول كەزدە ياسساۋي سوپىلىق ءتاريقاتى رۋحاني ءتاريحي مىندەتىن ورىنداپ بولىپ، ونىڭ ورنىنا ناقىشباند سوپىلىق ءتاريقاتى كۇشەيگەن زامان ەدى. ال موعولىستاندى الاش احمەت حاننىڭ ەكى ۇلى ءمانسۇر حانمەن ءسايد حان ەكىگە ءبولىپ بيلەدى، ءمانسۇر حان التاي، ءسىبىر، قىتاي جاققا كوپتەپ عازاۋات جورىقتارىن جاسادى. ال ءسايد حان قاشقاردى 2 عاسىر بيلەپ كەلە جاتقان دۋلاتتاردان بيلىكتى تارتىپ الدى. جاۋ جۇرەك ءسايد حان تيبەتتەردى يسلامعا كىرگىزۋ عازاۋات جورىعىنا شىقتى، ءبىراق بيىك گيمالاي تاۋىنىڭ شالاڭ اۋاسىنا شىداي الماي، جولدا ءشاحيت بولدى، ال ول ولگەن وسى جەر بۇگىنگە دەيىن 'حان ءولدى' دەپ، اتالىنىپ كەلەدى. كەيىن موعولىستان وڭىرىندە ناقىشباند سوپىلىق ءتاريقاتىنىڭ قوجالارى بيلىككە كەلدى. ولاردىڭ اۋليە ءپىرى ءماۋلانا حيداياتۋللا ياعني اپپاق قوجا حازىرەت قىتايعا كىرىپ، ناقىشباند سوپىلىق ءتاريقاتىن دۇڭعان، سالار، قىتاي، مۇسىلمان تيبەتتەرگە تاراتتى.

#қазақ #тәриқат #салауат #әулие #ислам #дін #сопылық #пайғамбар #құран #салауат #Kazakhstan #иман #islam #salawat #sufism #Қазақстан #naqshbandi #maulana #rumi #руми #мәуләнә #iman #sufi #muhammad #ораза
nvrislam.net
instagram.com/nvrislami
Сілтеме: https://www.nvrislam.net/index.php?j=kz&post=7948